Sinclair ZX Spectrum 16K/48K/+ για άσχετους

2^ο επεισόδιο στη σειρά άρθρων-οδηγών "για άσχετους" και σήμερα θα καταπιαστούμε με τον Sinclair ZX Spectrum. Όχι με όλα τα μοντέλα όμως, αλλά με τους Spectrum 16K και, κυρίως, τους Spectrum 48K και Spectrum+. Γιατί κάνω αυτόν τον διαχωρισμό; Γιατί οι δύο αυτές υπο-οικογένειες του ίδιου υπολογιστή έχουν κάποιες ουσιαστικές διαφορές (μέγεθος και format των images προγραμμάτων, RGB έξοδος, chip και έξοδος ήχου) που, στην περίπτωση ενός και μόνου οδηγού θα μας ανάγκαζαν να γράφουμε για περιπτώσεις, υπο-περιπτώσεις, ανθ-υπο-περιπτώσεις και πάει λέγοντας. Δύο διαφορετικοί οδηγοί λοιπόν, και σήμερα θα σας αναλύσω την περίπτωση αγοράς/εγκατάστασης και χρήσης του Sinclair ZX Spectrum 16K/48K/+. Εννοείται πως θα ξεκινήσουμε με το απαραίτητο disclaimer...

ΝτισκLAMER

Ο συγγραφέας αυτού του βοηθητικού οδηγού χρήσης για παλαιούς υπολογιστές σας παρέχει το παρόν με μόνο σκοπό να σας βοηθήσει με τον πλέον ενδεδειγμένο και φτηνό τρόπο μπορεί να έρθει στο μυαλό του, ώστε να έχετε τον παλαιό σας υπολογιστή up and running. Οι λύσεις που προτείνονται ασφαλώς και δεν είναι οι μοναδικές, αλλά, στο μυαλό του γράφοντος όπου συνδυάζεται το τρίπτυχο "εμπειρία/τεχνικές γνώσεις/συνεχής αγωνία για τα ολοένα και μειούμενα εισοδήματα", αποτελούν τις πλέον ενδεδειγμένες ώστε να κάνετε τα ρετρο-γούστα σας χωρίς να σας "γδύσει" ο κάθε επιτήδειος και χωρίς να σιχτιρίζετε νυχθημερόν. Πολύ σημαντικό επίσης είναι το ότι θα σας προταθούν έτοιμες και πολύ συγκεκριμένες λύσεις, ώστε να αποφύγετε το ψάξιμο στο internet, τις noobικες ερωτήσεις σε fora κλπ. Άλλωστε, ο τροχός έχει ήδη προ πολλού ανακαλυφθεί - το να προσπαθεί ο καθένας μας να τον επανα-ανακαλύψει δεν αποτελεί τίποτα περισσότερο από waste of time! Τέλος, δεν φέρω την παραμικρή ευθύνη για οποιεσδήποτε βλάβες τυχόν προκαλέσετε στα αγαπημένα σας μηχανήματα ή και στον εαυτό σας: είπαμε, μπορώ να παράσχω οδηγίες, όχι να εξανθρωπίσω! Τέλος ντισκLAMER.

Επιλογή μοντέλου & αγορά

Μιας και έχουμε να καταπιαστούμε με 3 διαφορετικά μοντέλα, οι επιλογές μας είναι οι εξής… 2: ο Spectrum 48K και ο Spectrum+. Λόγω σπανιότητας (και κατ’ επέκταση, ακριβότερης τιμής) του μοντέλου με τα 16ΚΒ μνήμης και λόγω του ότι τα μεγαλύτερα "αδέρφια" του είναι 100% συμβατά με αυτόν, ο Spectrum 16K δεν θα πρέπει να μας απασχολήσει καθόλου ως προοπτική, εκτός φυσικά από την περίπτωση που έχουμε ήδη κάποιον στην κατοχή μας! Από τα 2 μοντέλα που μας απομένουν λοιπόν, θα έλεγα να αγοράσετε όποιον σας αρέσει περισσότερο ή, απλά, όποιον βρείτε σε φθηνότερη τιμή! Επί της ουσίας οι μόνες διαφορές των δύο μηχανημάτων είναι το reset button και το πληκτρολόγιο (και, φυσικά, η εμφάνιση). Το reset button δεν μας απασχολεί, καθώς το interface που θα σας προτείνω στη συνέχεια του οδηγού να αγοράσετε διαθέτει ένα τέτοιο, άρα δεν καίγεστε για να έχετε και δεύτερο. Σε ό,τι αφορά το πληκτρολόγιο τώρα, ναι μεν του Spectrum+ είναι καλύτερο, αλλά, εγώ προσωπικά που είχα μάθει να γράφω ταχύτατα χρησιμοποιώντας τα keywords της BASIC του "γομολάστιχα" βολεύομαι περισσότερο με αυτόν. Συνεπώς, η επιλογή είναι καθαρά υποκειμενική. Τα χρήματα που προτείνω να ξοδέψετε είναι το πολύ 50€ για το μοντέλο των 48Κ με το τροφοδοτικό του και το πολύ 70€ για τον Spectrum+ (μαζί με το τροφοδοτικό του). Φυσικά, πακέτα που περιλαμβάνουν έξτρα κασέτες, καλώδια σύνδεσης, βιβλία οδηγιών, συσκευασίες, συνοδευτικές κασέτες, joysticks και joystick interfaces είναι λογικό να κοστίζουν περισσότερο. Σε κάθε περίπτωση ελέγξτε ότι παίζουν όλα τα πλήκτρα γιατί οι καλωδιοταινίες του πληκτρολογίου του Spectrum μετά από τόσα χρόνια είναι πολύ πιθανό να έχουν αρχίσει να θρυμματίζονται!

Σύνδεση/μετατροπές

Ωραία λοιπόν, μετά από ψάξιμο σε ebay, Χρυσή Ευκαιρία, μέχρι και στο car.gr (ναι, μην το γελάτε, μέχρι κι εκεί βρήκαμε retro υπολογιστές!) κατορθώσατε και εντοπίσατε κάποιον πωλητή που δεν ήθελε να βγάλει μηνιάτικο (!) με την πώληση του Spectrum, οπότε σας προμήθευσε έναν σε λογική τιμή. Με γεια σας! Τι κάνετε τώρα λοιπόν; Το πρώτο βήμα θα είναι να προμηθευτείτε λίγο δίκλωνο καλώδιο (σήμα + μπλεντάζ, περίπου 3 μέτρα) και 2 αρσενικά RCA connectors (συνολικό κόστος περί τα 5€, ανάλογα με το πόσο ακριβά θα σας χρεώσουν το καλώδιο). Αυτά μπορείτε να τα βρείτε σε οποιοδήποτε κατάστημα ηλεκτρονικών, όπως είναι ο Φανός, το Ράδιο Κατουμά κλπ. Στη συνέχεια, θα πάτε στο retroleum και θα αγοράσετε το SMART card interface (διαβάστε αναλυτική παρουσίαση εδώ) και μια επέκταση του καλωδίου τροφοδοσίας με διακόπτη ON/OFF (inline power switch for 48K Spectrums) - ναι, αυτό το σατανικό component που δεν καταδέχτηκε ποτέ ο "θείος" Sir Clive Sinclair να τοποθετήσει σε κανένα από τα μηχανήματά του! Φυσικά, εσείς, ως γνωστοί "μπρούκληδες" που είσαστε, θα δώσετε τις δύο έξτρα λίρες για να αποκτήσετε το διακοπτάκι και να κάνετε τη ζωή σας ευκολότερη και το βύσμα τροφοδοσίας του Spectrum λιγότερο… πολύπαθο! Το συνολικό κόστος για το SMART card interface και το ON/OFF switch ανέρχεται στις 25,98 λίρες Αγγλίας + τα ταχυδρομικά, οπότε υπολογίστε άλλα 45€ το πολύ. Επίσης, θα χρειαστείτε μια SD καρτούλα χωρητικότητας 1-4GB, οπότε υπολογίστε άλλα 5€ περίπου. Εδώ, ευτυχώς, τα έξοδά σας τελείωσαν!

Όσο θα περιμένετε να σας έρθουν από Αγγλία αυτά που παραγγείλατε, θα πρέπει να κάνετε μια αρκετά απλή μεν, καθόλα απαραίτητη δε μετατροπή στον Spectrum σας. Όπως ίσως θα γνωρίζετε, ο "θείος", προκειμένου να διατηρήσει το κόστος κατασκευής (και κατά συνέπεια και την τιμή πώλησης) σε χαμηλά επίπεδα, δεν εφοδίασε τον Spectrum παρά μόνο με τα απολύτως απαραίτητα. Έτσι, οποιαδήποτε έξοδος video ή audio πλην αυτής του τηλεοπτικού σήματος (RF) λάμπει δια της απουσίας της (εδώ δεν έβαλε διακόπτη ON/OFF, έξοδο για monitor θα έβαζε;). Επειδή το αναλογικό τηλεοπτικό σήμα έχει διάφορα θέματα (κακή ποιότητα, παρεμβολές, "νερά", είδωλα, απουσία ηχητικού σήματος) θα φροντίσουμε να εφοδιάσουμε τον Spectrum μας με εξόδους composite video και audio. Η διαδικασία είναι αρκετά απλή, και θα χρειαστείτε, εκτός από το καλώδιο και τα βύσματα που αγοράσατε, ένα κολλητήρι, λίγη κόλληση και λίγη σολντερίνη (soldering paste) για να πιάνει καλύτερα η κόλληση.

Βλέποντάς τους κανείς από πίσω καταλαβαίνει πόσο "ίδιοι" είναι τελικά. Τα καλώδια είναι δική μου προσθήκη!

Ξεσυνδέστε τα πάντα - δεν σας είπα άλλωστε να τα συνδέσετε! - και τοποθετήστε τον Spectrum σας "μπρούμυτα" (με το κάτω μέρος προς τα πάνω, δηλαδή) και ξεβιδώστε και αφαιρέστε τις βίδες που συγκρατούν άνω και κάτω μέρος βιδωμένα μεταξύ τους. Οι βίδες αυτές είναι 5 στην περίπτωση των "λαστιχένιων" 16Κ/48Κ και 8 στην περίπτωση του Spectrum + (επιτέλους, μετά από όλα αυτά τα χρόνια απαντήθηκε το ερώτημα γιατί ήταν ακριβότερος!). Ξαναγυρίστε το μηχάνημα με το πληκτρολόγιο προς τα πάνω, και ανασηκώστε απαλά το πάνω καπάκι, όχι πολύ, γύρω στους 2-3 πόντους. ΠΡΟΣΟΧΗ: μην κάνετε απότομες κινήσεις και μην τραβήξετε το καπάκι πολύ μακριά γιατί υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να κοπούν οι 2 "χάρτινες" καλωδιοταινίες που ενώνουν το πληκτρολόγιο με το motherboard του υπολογιστή. Κατεβάστε το πάνω καπάκι προς τα κάτω (προς την κατεύθυνση του spacebar) γύρω στους 4-5 πόντους, έτσι ώστε να αποκαλυφθεί ο RF modulator και οι υποδοχές του κασετοφώνου. Ακουμπήστε απαλά το πάνω καπάκι στο κάτω, και πιάστε το κολλητήρι!

Κόψτε τα 3 μέτρα καλωδίου σε 2 κομμάτια του 1,5m έκαστο και "γυμνώστε" τις άκρες τους. Πάρτε το ένα από τα δύο καλώδια. Για την έξοδο του ήχου, κολλήστε (όπως στην φωτογραφία) το ένα καλώδιο (μπλεντάζ) στο κάτω έλασμα της υποδοχής "EAR" (αυτό που βρίσκεται προς την πλευρά του space) και το άλλο καλώδιο (σήμα) στο πάνω έλασμα. Ξύστε ελαφρά τα δύο ελάσματα με ένα λεπτό κατσαβιδάκι και χρησιμοποιήστε σολντερίνη προκειμένου να "πιάσει" η κόλληση. Ξεβιδώστε το ένα από τα δύο RCA βύσματα (κατά προτίμηση λευκό ή κόκκινο) και περάστε το καπάκι του στο καλώδιο. Στην άλλη άκρη του καλωδίου κολλήστε το μπλεντάζ στο μακρύ μεταλλικό έλασμα και το σήμα στο μικρό μεταλλικό έλασμα. Βιδώστε το καπάκι του βύσματος. Συγχαρητήρια, μόλις αποκτήσατε έξοδο audio!

Σύμφωνα με το κείμενο, θεωρήστε το λευκό καλώδιο ως "σήμα" και το κόκκινο ως μπλεντάζ. Η ψύκτρα σας μπορεί να μη βρίσκεται στην ίδια θέση, μη δίνετε σημασία!

Για την έξοδο composite video τώρα, πάρτε το 2ο καλώδιο που σας έχει μείνει, γυμνώστε τις άκρες του και κολλήστε το μπλεντάζ στο καπάκι του RF modulator. Επειδή ειδικά σε αυτό το σημείο η κόλληση πιάνει πολύ δύσκολα, ξύστε δυνατά ένα σημείο του με ένα κατσαβίδι ώστε να φύγει η επίστρωση, βάλτε λίγη σολντερίνη και κολλήστε. Το καλώδιο του σήματος θα το κολλήσετε στο "επάνω" ποδαράκι του RF modulator, αυτό που είναι προς την πίσω πλευρά του μηχανήματος. Ξεβιδώστε και το 2ο RCA βύσμα (κατά προτίμηση κίτρινο) και περάστε το καπάκι του στο καλώδιο. Στην άλλη άκρη του καλωδίου κολλήστε το μπλεντάζ στο μακρύ μεταλλικό έλασμα και το σήμα στο μικρό μεταλλικό έλασμα. Βιδώστε το καπάκι του βύσματος. Αν όλα πήγαν καλά, τώρα έχετε και έξοδο composite video.

Σύμφωνα με τα όσα διαβάσατε, το κόκκινο καλώδιο είναι το σήμα και το μαύρο η γείωση. Μη δίνετε σημασία στο άπρο καλώδιο.

Περάστε τα δύο καλώδια που κολλήσατε (video και audio) από το κενό του case γύρω από τις υποδοχές TV και EAR αντίστοιχα. Επανατοποθετήστε το πάνω καπάκι του Spectrum ακριβώς επάνω από το κάτω καπάκι, γυρίστε και πάλι το μηχάνημα με την κάτω όψη προς τα πάνω και βιδώστε τις βίδες. Το "κατσαβίδιασμα" τέλειωσε!

Τώρα, αφήστε τον Spectrum στην άκρη και πηγαίντε στο PC σας. Κατεβάστε αυτό το torrent. Είναι μια μεγάλη συλλογή με images από παιχνίδια του Spectrum. Δεν περιλαμβάνει μόνο arcade games όπως λέει στον τίτλο του, έχει τα πάντα και μάλιστα τα έχει και σε formats .SNA και .TAP που είναι αυτά που θέλουμε και είναι συμβατά με το SMART card interface. Αφού κατεβάσετε τη συλλογή με τα παιχνίδια, αποσυμπιέστε την και κάντε format την SD καρτούλα που αγοράσατε σε FAT16. Αντιγράψτε μερικά παιχνίδια που θέλετε στην SD κάρτα, προσέχοντας να αλλάξετε το πρώτο μέρος του ονόματός τους (όχι την κατάληξη!) σε κάτι κατανοητό μέχρι 8 χαρακτήρες. Είστε έτοιμοι - τώρα θα πρέπει απλά να περιμένετε το ταχυδρομείο!

Σύνδεση και θέση σε λειτουργία

Λάβατε λοιπόν το πακέτο σας από το retroleum, το ανοίξατε και βγάλατε τα πράγματα από τη συσκευασία τους. Συνδέστε το SMART card interface στον edge connector του Spectrum και συνδέστε πάνω στο interface (στην αριστερή πλευρά του) ένα 9πινο joystick. Τοποθετείστε και την κάρτα μνήμης στο ειδικό slot με το label να "κοιτάζει" προς την πλευρά σας και ρυθμίστε τα DIP switches στις θέσεις ON-ON-OFF-ON από τα αριστερά προς τα δεξιά. Συνδέστε τα RCA βύσματα των καλωδίων που φτιάξατε στις αντίστοιχες υποδοχές της τηλεόρασής σας (εάν δεν έχει χρησιμοποιείστε ένα adaptor composite video σε scart) και ανάψτε την τηλεόρασή σας επιλέγοντας την κατάλληλη είσοδο ("composite video", "A/V", "side A/V" είναι μερικές από τις πιθανές ονομασίες της ειδόδου composite σήματος - αν χρησιμοποιήσατε το scart adaptor επιλέξτε "scart" ή "RGB" video). Συνδέστε τώρα (παρεμβάλλετε, στην ουσία) και το καλωδιάκι με τον διακόπτη ON/OFF μεταξύ του τροφοδοτικού και του Spectrum και ανάψτε τον υπολογιστή. Αν όλα πήγαν καλά, θα βρεθείτε απέναντι σε μια οθόνη με λευκά γράμματα σε μαύρο φόντο, που θα δείχνει τα περιεχόμενα της SD κάρτας. Αν δεν το βλέπετε αυτό δοκιμάστε και με τον διακόπτη στην άλλη θέση (μιας και δεν γράφει πού είναι το ON και πού είναι το OFF). Αν και πάλι δεν βλέπετε τίποτα, τσεκάρετε από την αρχή όλα τα βήματα που ακολουθήσατε μέχρι να φτάσετε σε αυτό το σημείο: κάπου πρέπει να κάνατε κάποιο λάθος! Επίσης (δεν θα έπρεπε να το γράφω αυτό, αλλά τέλος πάντων) βεβαιωθείτε ότι το τροφοδοτικό του Spectrum είναι στην πρίζα, το πολύμπριζο είναι αναμμένο κλπ...

Εφόσον ο Spectrum σας λοιπόν λειτουργεί κανονικά, μπορείτε να πλοηγηθείτε στο filesystem της SD κάρτας χρησιμοποιώντας τα πλήκτρα Q, A, O, P και <ENTER> για πάνω, κάτω, αριστερά, δεξιά και επιλογή αντίστοιχα. Μπορείτε, αντί για τα πλήκτρα, να χρησιμοποιήσετε και το joystick για την πλοήγησή σας. Επιλέξτε το image που θέλετε να φορτώσετε και πιέστε <ENTER> ή το fire button του joystick. Ανάλογα με το είδος του image (.SNA ή .TAP) θα έχει φορτώσει μέσα στα επόμενα 1-5 δευτερόλεπτα. Τώρα, και με δεδομένο το ότι διαλέξατε κάποιο παιχνίδι που μπορεί να χρησιμοποιήσει joystick, επιλέξτε "Kempston joystick interface" από τις επιλογές του παιχνιδιού και ξεκινήστε! Μην ξεχνάτε πως, οποιαδήποτε στιγμή, μπορείτε, χρησιμοποιώντας το αριστερό κουμπί που βρίσκεται στην πάνω πλευρά του SMART card interface να κάνετε reset και να επιστρέψετε στην οθόνη επιλογής image. Τόσο απλά!

Διαγνωστικά

Όπως ίσως θα διαβάσατε στο review του SMART card interface, υπάρχει και η δυνατότητα εκτέλεσης διάφορων διαγνωστικών ελέγχων, χάρη σε ένα πρόγραμμα που είναι προεγκατεστημένο στην flash μνήμη της συσκευής. Αν θέλετε να το εκτελέσετε, με τον Spectrum σβηστό ρυθμίστε τα DIP switches στις θέσεις ON-ON-ON-ON. Ανάψτε τον Spectrum και το διαγνωστικό θα φορτωθεί αυτόματα. Μετά την ολοκλήρωσή του, σβήστε τον Spectrum και επαναφέρετε τα switches στις προηγούμενες θέσεις τους.

Κασετόφωνο

Spectrum χωρίς κασετόφωνο είναι σαν τοστ χωρίς ζαμπόν (όχι στ' αλήθεια!). Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι θέλετε να ζήσετε σε απόλυτο βαθμό την εμπειρία που μπορεί να σας προσφέρει το θαυματουργό μαύρο κουτί του θείου Clive σε συνδυασμό με ένα κασετόφωνο που κάπου βρήκατε. Ωραία λοιπόν, προμηθευτείτε ένα ζεύγος καλωδίων 3,5mm αρσενικό jack σε 3,5mm αρσενικό jack - αυτά που συνδέουν τα σύγχρονα PCs με τις οθόνες για να μεταφέρουν τον ήχο (ναι, αυτά με τα λαχανί βύσματα!) σας κάνουν μια χαρά. Συνδέστε το ένα καλώδιο μεταξύ υποδοχών MIC του Spectrum και MIC του κασετοφώνου. Συνδέστε το δεύτερο καλώδιο μεταξύ των υποδοχών EAR του Spectrum και EAR του κασετοφώνου. Ρυθμίστε τα DIP switches του SMART card interface (με τον Spectrum σβηστό) στις θέσεις OFF-OFF-OFF-ON. Προμηθευτείτε κάποια (κάποιες;) κασέτα με κάποιο παιχνίδι, δώστε στον Spectrum σας LOAD"" και <ENTER> και πατήστε το PLAY στο κασετόφωνο. Σας περιμένει ένα πεντάλεπτο από τσιριχτούς ήχους και μπλε-κίτρινες γραμμές (συνήθως!) στο περιθώριο της οθόνης μέχρι να φορτώσει το παιχνίδι από την κασέτα. Φυσικά, οι πιθανότητες να συναντήσετε το απεχθές "R - Tape loading error" δεν είναι αμελητέες, παρόλο που ο Spectrum είχε το πλέον αξιόπιστο σύστημα εγγραφής/αναπαραγωγής από κασέτα που δοκίμασε ποτέ ο γράφων. Μην πτοείστε: αφαιρέστε το βύσμα από το EAR του κασετοφώνου, πατήστε το PLAY και, με τη βοήθεια ενός πολύ λεπτού κατσαβιδιού ρυθμίστε (με μικρές και σύντομες κινήσεις) την θέση της κεφαλής από την τρυπούλα που βρίσκεται ακριβώς από κάτω της. Ο απλός κανόνας είναι να την αφήσετε στο σημείο που ο ήχος ακούγεται πιο πρίμα...

Αφού λοιπόν ακολουθώντας τις οδηγίες της προηγούμενης παραγράφου αποκτήσατε και ένα κασετόφωνο που διαβάζει αξιόπιστα, να σας πω και μερικές εντολές για τον χειρισμό αυτού, που ίσως σας φανούν χρήσιμες. Έχουμε και λέμε, λοιπόν:
LOAD"" και <ENTER> για φόρτωμα του επόμενου προγράμματος στην κασέτα.
SAVE"<όνομα προγράμματος>" και <ENTER> για αποθήκευση σε κασέτα του προγράμματος BASIC που βρίσκεται στη μνήμη του υπολογιστή.
SAVE"<όνομα προγράμματος>" LINE x και <ENTER> για αποθήκευση σε κασέτα του προγράμματος BASIC που βρίσκεται στη μνήμη του υπολογιστή και αυτόματη εκτέλεσή του από την γραμμή x όταν θα φορτωθεί.
SAVE"<όνομα>" SCREEN$ ή SAVE"<όνομα>" CODE 16384,6912 για αποθήκευση της οθόνης του Spectrum στην κασέτα.
MERGE"<όνομα προγράμματος>" και <ENTER> για συγχώνευση του προγράμματος BASIC που βρίσκεται στη μνήμη με αυτό που θα φορτωθεί από την κασέτα. Προσέξτε να μην υπάρχουν αλληλοεπικαλυπτόμενοι αριθμοί γραμμής!
RUN και <ENTER> για εκτέλεση του προγράμματος BASIC που βρίσκεται στη μνήμη.
LIST και <ENTER> για να δείτε το listing του προγράμματος BASIC που βρίσκεται στη μνήμη.
Για περισσότερες εντολές και τις λειτουργίες τους απευθυνθείτε στο manual του ZX Spectrum που μπορείτε να βρείτε online εδώ.

Από software, έχω να σας προτείνω να δοκιμάσετε κλασικούς τίτλους όπως τα Salamander, Deathchase, Football Manager, Manic Miner & Jet Set Willy, Bubble Bobble & Rainbow Islands, The Hobbit & Sherlock (adventure games) και, φυσικά, τα άπαντα της Ultimate Play The Game ξεκινώντας από τα Jetpac, PSSST, Atic Atac, Sabre Wulf και Knight Lore.

Αυτά λοιπόν και για σήμερα! Δεν ξέρω αν παρέλειψα κάτι, αν το έκανα μη διστάσετε να μου το αναφέρετε. Ελπίζω αυτός ο οδηγός να φανεί χρήσιμος σε όσους αποφασίσουν να (ξανα)ασχοληθούν με τον Spectrum! Καλή σας διασκέδαση!